Maansadii Hore ee Soomaalida - Geela, Fardaha iyo Haweenka - Aw-Jaamac Cumar Ciise
Maansadii Hore ee Soomaalida: Geela, Fardaha iyo Haweenka
Ummad kasta waxay qaran ku noqon kartaa afkeeda, taariikhdeeda iyo dhaqankeeda. Af-Soomaaliga aqoonyahanadii cilmi-baarista ku sameeyay, shisheeye iyo sokeeye mid kasta ha ahaadeene, markay u dhabba galeen ayna dhuuxeen waxay ka marag fureen oo qireen in af-Soomaaligu yahay af hodan ah, cilmi ahaan iyo suugaan ahaanna loogu dhaqmi karo.
Haddaba labada buug ee kala ah: Maansadii Hore ee Soomaalida ee Geela, Fardaha iyo Haweenka iyo Hilimada Maansadii Hore ee Soomaalida waxaa ku qoran 270 maanso oo nooc walba leh. Maansooyinkaa waxaa la mariyay ama la tiriyay muddadii u dhaxaysay 1800 ilaa 1950kii, waa qiyaas ah 150 sano, markii loo eego suugaantii muddadaa la mariyay ama la tiriyay waxaa la oran karaa waa boqolkiiba-1 ama in ka yar.
Tusmada Qaybta Geela
Ammaanta iyo Tilmaanta Geela
Geela Asalkiisu Xaggee ka Yimid?
Ilaahii *aheenna
Geela
La Yaabka Geela
Heerka Geelu Soomaalida ka Joogo
Geela Heerka uu Soomaalida ka Joogo!
Ammaanta Geela
Maandhoow Ninkaan Teeyo Dhiqin
Gar-Gunteeda Arooryo
Sanbey Adigaa Leh
Geel Nimaan Dhiqini
Geela ma Wax Lala Simaa Jira?
Dhaqidda iyo Dhaqaalaha Geela
Geela Sida Loo Dhaqaaleeyo
Boga Daawad
Dhaqasho Waa Geele!
Allow Yaa Ammaan Geel u Hela
Darajadda Adduun
Dhaqasho Waa Geel
Dhaqaaleynta Geela
Geelu Dadka Ma Af Yaqaan?
Geelu Dadka Ma Af Yaqaan?
Qarfadaada Meer!
Cartaney Cammuud la Leyska Qaad
Aweyahow Sallagan
Hal Baa *ahay!
Dhac iyo Duulaan
Dhaqasho Geel!
Yu’asho Geel
Yu’asho Duullaan
Hi*weyn Waa la Tagnaa!
Dhac iyo ku-Digasho!
Maxamed Loo Sheegye!
Halab na Beer-Qaadday
Sheeko Xiiso Leh
Indha-Badane!
Qaayib!
Waa Lagu Dhintaa Geel
Waa Had iyo Laayaan!
Hashaan Heensuhuu Siday!
Iyadaa Murkaha Buuxisee
Aakhiru Da Soo Hayaa!
Haddaan Xaajiyadu Weerareyn!
Ninkaan Shiriyo Heemad Lahayn!
Ma Xayeeshi Baan Dhacay!
Indha Taagwiley
Waa Dhaawac Nagu Yaal
Fiiro Gaara
Ammaanta Riyaha!
Gabayga Riyaha iyo Ammaanteeda
Heesaha Geela
Gunaanad
Tusmada Qaybta Fardaha
Fardaha iyo Diinta Islaamka
Soomaalidii Hore iyo Fardaha
Kala Dooro Ashkir-Heelli iyo Gabadha
Weehadow Faraskayga
Col Haddii la Wacaayo
Gammaan Waa Magac Guud
Kalalaaga Afkiisa
Waryaa Hooy Galaboowow
Qalasow Faraskayga
Imisaan ku Dhaqaayey
Korommada Miyaan Kuu Luray?
Xamarow Xamarow
Jeedalkayga Bacdiisa
Weris Halay Raacsho
Xadhiga Iigu Soo Qabo
Neefyohow Samaysane
Toolmoone Neefyohow
Garaadoow Bil Laba Kawsataan
Sheeko Xiiso Leh
Garaadow Burqiyo Muuga
Soomaalidii Hore iyo Fardaha Aqoontooda
Sheeko Caan ah
Gunaanad
Tusmada Qaybta Haweenka
Ammaanta iyo Tilmaanta Haweenka
Lagu Mood Hillaacii Mudh Yidhi
Buulalayr la Moodyeey!
Dhafka Timaha
Arrin Dhacay Mullaaxoy
Magool Galbeed
Guur Aan ka La’aado
Ma Hayo Saarkaygu
Hiddaa Dumarka Loo Guursadaa
Arday iyo Sidii Macallim Baan
Dhallaan iyo Sidii Macallim
Khaatumadu Yay Kaa Xumaan
Waano Gaara
Muhiyaay Malkada Xiintadii
Hagoogta Iska Qaad
Naa Hooy Habeen iyo Dharaar
Waano iyo Wax u-Sheeg
Gaari iyo Goombaar
Afar Seban ma Arag
Hadal Waa Gun iyo Maxamedow
Aftahammada Haweenka
Qaybta Nolosha
Ammaan Guud ee Dumar
Gabay Kooban
Gunaanad
Damac Rag iyo Qurux Dumar
Hordhac
Raage Ugaas iyo Faarax Wiil Waal
Faarax-Afxakame, Cali Duullane iyo Tafadhiig
Qamaan Bulxan Yuusuf iyo Barni Shiikh Cabdulle
Cawad Khuurshe iyo Qarad Diiriye
Cali Maxamed, Faarax Axmed iyo Cawrala Xaaji Faarax
Geela Asalkiisu Xaggee ka Yimid?
Waa su’aal aan jawaab lahayn, hase ahaatee sida maansada iyo suugaanta Soomaalida iyo sheekooyinka maqalkooda dhegtu u jeesho inkastoo aan raad raac la hubo loo heyn waxay yidhaahdaan: Geela waagii hore waxa lahaa oo dhaqan jiray jinniga kadibna insiguu mag u siiyey. Haddaba sheekadu waa sidee?
Sheekooyinka qadiimiga ah ee ku tidhi kuteenta ah waxay tebinayaan in markii Qaabiil walaalkiis Haabiil diley, ilma Aadam waxay degganaayeen buurta Qaasiyoon hoosteeda, waa buur aad u weyn, oo magaalada Dimishqi ee caasimadda waddanka Suuriya dusha sare ka soo eegeysa. Halkaa waxa lagu sheegaa meel barakaysan, waxana haatan lagu arkaa raadadkii hore iyo xabaalihii anbiyada iyo ummadihii waaya hore meeshaas degi jiray.
[sawir geela]
Xilligaa Qaabiil walaalkiis Haabiil diley, aabbahood Nebi Aadam wuxu socdaal ugu maqnaa arlada Hindiya, markuu soo noqday oo loo sheegay ama ka war helay dilkii Haabiil, aad ayuu uga xumaaday. Qaabiil waa cararay oo wuxu ka baqay in aabihii ciqaabo. Wuxu galay buuraha dhaadheer ee magaalada Cadan. Halkaas waxa degganaa quruumo jinni ah. Qaabiil waa toloobey oo wuxu la toloobey ummadihii jinniga ahaa, naagna waa ka guursaday waana la dersey, tolkiis oo insi ahaana waa ka fogaadey, cabsi daraadeed, hase ahaatee waxa ku dhacay go’doon iyo wehel la’aan, waayo jinniga iyo insiga dabeecaddoodu waa kala duwan tahay oo ma wada dhaqmi karaan.
Qaabiil markii uu cidladii iyo qaladii u adkeysan waayey ayuu jinnigii uu xididka la ahaa la tashaday oo dareenkiisii u sheegtay. Jinnigiina iney seedigood dayacaan waa ka xishoodeen, waxayna talo ku gaadheen in ay insiga la heshiiyaaan, oo magtii Haabiil Qaabiil ka bixiyaan. Markii la wada hadlay insigii taa waa oggolaaday hase ahaatee waxay yidhaahdeen, “Magta geel baad noo siinaysaan!” Jinnigii shardigaa ma jeclaysan.
Insigu waagaa geel ma lahayn mana dhaqan jirin, jinniguna ma oggolayn in insigu geel yeeshaan. Magtii Haabiil baa laga wada hadlay, waxana lagu heshiiyey in insigu 100 halaad oo magtii Haabiil ah qaato Qaabiilna la cafiyo.
Jinnigii waxay goosteen in la siiyo insiga boqol halaad oo dhaddig oo galoof ah, waa in geelaa aan awr ku jirin, hal rimmanna lagu darin, waa in geelaa magta loo bixinaayo mid mid loo hubiyaa oo loo wada gooja dayaa, iyagoo taa ula jeeda in geelaa insigu qaatay aanu tarmin oo dabar go’o sidaasna waa in aanu insigu marna geel u yeelan.
Jinniga geeliisa maalintii daaqsin looma foofiyo waa xereysan yahay. Waxa geelii laga xulay boqol halaad oo aan mid rimman iyo awr ku jirin, waxa la siiyay insigii oo u qaatay magtii Haabiil. Hase ahaatee, nasiib darro, waxa geela ku jirtey hal dabadu go’an tahay oo rimman oo dabo ay ku goojiso aan lahayn. Sida sheekadu leedahay, insigii geelii waa qaatay, hal daba la’ oo riman baa geela ku jirta, culimadii jinniga ee geela aqoonta u lahayd ma garan hasha rimman.
Hashii dabada go’nayd awr bay dhashay, awrkaa ayaa insiga geelii u abaahiyey. Si kasta arrintu ha ahaatee, waxa la yiraahdaa geela asalkiisu halkaas ayuu kasoo jeedey, wuxu ahaa xoola jin.
Haddaba iyadoo Soomaalidu geela aad u jeceshahay haddana waxay yidhaahdaan, “Geela jinni baa wax ku leh, oo dhibtiisa iyo dheeftiisu waa badan tahay.” Aan isla aragno masafada soo socota qaybteeda dambe:
Soomaalidii Hore iyo Fardaha
Inta raad raacooda la hayo, qarnigii 18aad ilaa qarnigii 20aad waaxdiisii hore, gayiga Soomalidu degto farduhu waxay u joogeen si xad dhaaf ah oo aan qiyaas lahayn, dhaqashadooda iyo dhaqaalahoodaba waa laysku hawli jirey waana lagu dadaali jirey wax tarna waa lahaayeen.
Fardaha waa lagu duuli jirey, deeq iyo xarragaa la isu siin jirey, yarad baa loo kala qaadan jirey, waa la kala iibsan jirey. Waddo kasta ha loo maree, fardaha doonistooda iyo haysashadooda waa lagu dadaali jiray, waxa loo adeegsan jirey dagaallada, duullaanka iyo difaaca, weerarka iyo raacdada markii geela la kala dhaco.
Hab dhaqanka Soomaalidu siduu waagii hore ahaan jirey, waxa jirtey maahmaah fil weyn oo oraneysa, “Qabiil aan faras lahayn iyo quruun aan geel lahayni midna qiima ma leh.” Waagii hore waa la quursan jirey ninkaan faras lahayn, sidaa awgeed xarbi iyo xarrago mid kasta ha loo haystee, fardaha waxa loo dhaqi jirey ama loo xannaaneyn jirey heerka ugu sarreeya afarta waryahaad ee xoolaha Soomaalidu dhaqato. Fardaha waa la xirrin jiray, waa la subag siin jirey, ceelka ay ka cabbayaan iyo cawska ay daaqaanna waa loo gaadan jirey, faraska ku dayaana waa loo doori jiray. Dhan laga eegaba dhaqaalaha fardaha iyo lexjacladooda kalgacalo weyn baa loo lahaa, taasina waxay ahayd waxan la qiyaasi karin.
Qarnigii 19aad dabayaaqadiisii waa markey dagaalladii Daraawiisheed bilowdeene, Soomaalidu waxay u kala qeybsatay 6 gobol, hase ahaatee aan kala qoqobnayn, waxa ka jirey tartan iyo beretan colaadeed, duullaamo iyo weerar xoolaha lagu kala qaado. Sida sheekooyinka, gabayada, geeraarrada iyo guud ahaan suugaanta Soomaalidu ka marag fureyso intaan gumeysigii reer Yurub waddanka Soomaalida soo gelin, nin qaangaar ah oo aan faras baxdow ah lahayn ma jirin, ninba ninka faraskiisu ka dheereeyo ama ka caynaan wanaagsan yahay waa la tixgelin jirey, waxa jirey beretan fardaha la isugu faano.
Haddaba heerka sare iyo meesha Soomaalidu farduhu ka joogeen waxad ka garan kartaa gabayada iyo geeraarrada ay fardaha kaga warrameen waxtarkooda, ammaantooda iyo sidey ugu dheeraadeen gabayo kala duwan oo laga mariyey gobollo kala fog iyagoon isu war hayn gabyaana aanu gabyaaga kale aqoon.
Lagu Mood Hillaacii Mudh Yidhi!
Cabdi-Gahayr
Guud ahaan Soomaalidu aad bey haweenka quruxdooda iyo qaayahooda u amaantaa, gabdhaha tilmaantoodana waa ku dheeraadaan, gaar ahaan marka la soo xero-gelinaayo, in kastoo gabayada laga mariyey dureemada ka tira badan yihiin, ugu horreynta aan soo qaadanno gabay quruxda ku saabsan oo uu mariyey Cabdi Warsame oo ku magac dheeraa Cabdi Gahaydh.
Marka horeba guur waa milgiyo, maarsi kala waaye
Ragga qaarse uma meel dayee, weyska mehershaaye
Anna waxaan ka miidhaa halkaan, laga masuugeyne
Hadaan lala mashaawirin tolkaa, adiga oo maal leh
Oo lagama maarmee tashiga, odayo loo meerin
Ninkii keligii maalootiyaa, meel xun wow halise
Lagu mood madiixoo dhashiyo, sidigti Maadhiine
Lagu mood madheedh u egey, dahabka Maarseeye
Maxamuud Garaad oo fardaha, madal ka jeedlaaya
Lagu mood maqaanii sudhnaa, madaxa shaalkiiye
Magaalada Berbera maalintii, madasha loo joogey
Lagu mood hillaacii mudh yidhi, ee muuqday labo jeere
Baddoo murugtey minawaaradoo, macallinkii dhoofshey
Oo mawjaduhu wada qarxeen, muulka laga yaabay
Lagu mood tiriiggii Cadmeed, muxibbadiisiiye
Haddii Carabta qaar waa midgo e, muranto ruuxeedu
Dar baa midigta weligood lagaa, maydhaxdii boqore
Lagu mood makuukiga hablaha, madaxdii reer Suure
In la maro madow iyo caddaan, muumin iyo gaalo
Sida geedka maawered waa, muunad gooniyahe
Lagu mood dhirtii maacaleesh, midabadeediiye
Lagu mood magaalada Bumbeey, macawisii yiile
Lagu mood muraayad aan lahayn, miridhku waa ceebe
Maarseeye: Maarseey, magaalo ku taal dalka Faransiiska.
Maxamuud Garaad: Qaybaha Dhulbahante qabiil ka mid ah.
Cadmeed: Cadan, magaalo koonfurta Yaman ku taal.